يادداشتي بر كتاب طرحها و اتودها
[ امير صميمي ]

معرفي كتاب
طرح ها و اتودها ، سهراب سپهري ، شعر نو ، تهران ، 1369.
اين كتاب تصاوير حدود يكصدو و هفتاد طرح و پيشطرح از سهراب سپهري را در بر دارد. مقدمه اي تحت عنوان " سهراب سپهري ، نقاش بديهه نگار" نوشته محسن طاهر نو كنده و نيز " سالشمار زندگي و عصر سهراب سپهري" توسط همين نويسنده بر كتاب افزوده شده است. سالشمار مذكور در تطبيق سال هاي زندگي هنرمند با رويداد هاي ادبي ، هنري ، علمي و تاريخي ايران و جهان، اطلاعات سودمندي را در اختيار خواننده مي گذارد. در يادداشت ابتداي اين كتاب آمده است :
"آثاري كه در اين كتاب از سهراب سپهري به چاپ رسيده است ، يكجا متعلق است به يكي از دوستان سپهري كه از دوستداران نقاشي اوست. اين جنگ ، پيش از اينها ، به هنگامي كه سهراب زنده بود ، بنا به ميل صاحب آثار و با توافق خود او ، قرار بود در يك مجلد به عنوان كتابي از طرح هاي او به چاپ برسد. اين طرح ها بين سال هاي 1340 تا سال هاي نخست 1350 ، در چند نوبت ، در ناظم آباد و قريه هاي چنار و گلستانه و .. آفريده شده اند ."
درباره سهراب سپهري (1359-1307) چه در دوران زندگي و چه پس از مرگش بسيار سخن رفته است. با شعر و نقاشي ، ديد و تفكر ، و بينش عارفانه اش آشنا هستيم. كتاب "طرح ها و اتودها" اين امكان را به وجود آورد تا گوشه كمتر شناخته شده اي از هنر او را بازشناسيم. در اين طراحي ها نيز همان انديشه سپهري نقاش و شاعر را مي بينيم ، اما در قالبي خلاصه تر و بياني موجزتر.
اينها ، نقش هايي از طبيعت هستند كه با اجراي سريع و روان بر صفحات سپيد كاغذ پديد آمده اند. نگاه سپهري نه لغزان بر سطح شيئ كه ژرفتر مي رود تا جوهر و چكيده آن را بجويد، از پوسته اش مي گذرد تا درونش را بر ما عيان كند . اين طراحي هاي ساده ، نظم جاري در طبيعت را با صراحت و ايجاز بيان مي كنند.
در طراحي هايي كه با نوك و پهناي قلم اجرا شده اند ، ريتم هاي منظم مواج خط ها و لكه ها تيره و خاكستري نوعي لطافت ، سبكي و رواني پديد آورده اند. سپهري همان طور كه به تعادل و توازن شكل ها را فرا گرفته است و در مواردي خود را به صورت فعال عرضه مي دارد ، به نحو مطلوبي استفاده مي كند تا سواي معناي خاص بصري كه به وجود مي آورد - پيوسته و يگانه ديدن زمين و آسمان و هر چه كه در آن قرار دارد- گاه در مقام نيروي مثبت و گاه به عكس ، پاسخي براي خط ها و لكه ها بيابد. در اغلب طراحي ها به سبب رها گذراندن جوانب خطوط ، بخش هاي مختلف سپيدي با يكديگر مرتبط مي شوند و همراه با لكه هاي تيره تركيب كلي تصوير را مي سازند.
سپپهري از طريق تلخيص و تلفيق شكل ها ، و به سبب بي توجهي به جزييات روح منظره را جذب مي كند. به مدد بيان ناب خط و خلاصه كردن فرم عصاره وجودي آن را به بيننده انتقال ميدهد.
از سوي ديگر ، فضاهاي خالي وسيع بر توجه به لكه ها و خطوط مي افزايند ، و فرم را بارزتر مي نمايند.
سپهري با ترسيم منحني هاي ممتد ، بام خانه هاي روستايي را پديد مي آورد ، و با خط ها و لكه ها درختان را ، و با نيمدايره ها سنگ ها را ... اين ايجاز در بيان در بعضي تصاوير به قدري پيش
مي رود كه به مرز انتزاع مي رسد.
اما او همواره با رشته باريكي ارتباط خويش را با واقعيت نگه
مي دارد. اين نشان مي دهد كه سعي او بر اين است كه با دستيابي به فرم هاي ناب درك و حس شاعرانه خود را از طبيعت بيان كند.
موضوع هاي او نيز ساده اند و آرام ، بي آنكه جنبه هاي پريشان كننده اي را بر انگيزند . دريافت انساني است كه جز خلوص و سادگي در طبيعت نمي بيند و خواستار كشف حقيقت پنهان در روابط اشيا است. او در پي رونگاري از طبيعت نيست ، مفهوم دروني آن را مي جويد.
چنين است كه صفحه كاغذ را با يكي دو خط ساده تقسيم
مي كند : زمين و آسمان ، خط هاي عمودي : درختان ، قوس هاي متوالي : تپه ها ... طرح هايي شكل مي گيرند كه اگر به اين يا آن شي شباهت عيني ندارند ، جوهر همه اشيا را در خود دارند . اين روش استادان خاور دور بوده است ، و سپهري آموزش آنان را به خوبي فرا گرفته است.